Әлі де пираттық контентті тұтынасың ба? Интернеттегі авторлық құқық не екенін біл
Қазір әрбіріміз интернеттен ақпарат тұтынып қана қоймай, өзіміз контент жасай аламыз. Мұндай кезде авторлық құқық өте маңызды. Дегенмен көбіміз авторлық құқықты бұзып жатқан жоқпыз деп ойлаймыз да, кешке тегін әрі ашық сервистерден фильм көреміз. Енді біреулер суреттің не видеоның авторы кім екенін білмей, оны қолданып, таратады. Мамандардың айтуынша, қазақстандық азаматтар авторлық құқық мәселесіне жіті мән берсе, оған көзқарасын өзгертсе, елдегі шығармашылық сала дамитын еді. Өзгенің авторлық құқығын қалай бұзбауға болады? Адамның өзінің авторлық құқығы бұзылса, не істеуі керек? Stan.kz агенттігі мен Altel байланыс операторы бүгінгі материалда мамандардың пікіріне сүйеніп, интернеттегі авторлық құқықтың қалай қорғалатынына тоқталады. Оған қоса лицензияланған контент тұтынудың маңызын түсіндіреді.
Stan.kz агенттігі мен Altel байланыс операторының цифрлы қауіпсіздікке қатысты мақалаларын #желідеқауіпсізбол хэштегі бойынша оқи аласыздар.
Авторлық құқық деген не және нақты не нәрсені қорғайды?
Авторлық құқық – адамның немесе бір компанияның жасаған өнімін, туындысын қорғайтын құқық. Бұл өнімді өзге бір адам рұқсатсыз қолдана алмайды. Авторлық құқықтың екі түрі бар:
«Защита идей» компаниясының авторлық құқық бойынша маманы, заңгер Тамам Амоеваның айтуынша, интернеттегі авторлық құқықтың кәдімгі түрінен аса бір айырмашылығы жоқ. Мұндағы басты ерекшелік – авторлық құқықпен қорғалған өнімнің интернетте, әлеуметтік желіде, сайтта тарайтынында және қолданылатынында. Интернет авторлық құқықты бұзатын әдістерді көбейтеді. Дегенмен ондағы мәтінді, суретті, музыканы, бейнені, бағдарламаны және тағы да басқа ғылым, әдебиет және өнер туындыларын авторлық құқық бойынша қорғауға болады.
- Мүліктік құқық авторға өнімін таратуға, сатуға, жалға беруге мүмкіндік береді. Мәселен, автор өзінің кітабын баспаға сатты делік. Кейін баспа оны кітап дүкендеріне сата алады. Суретші өз картиналарын галереяға жалға бере алады. Галерея басшылығы оны өз ғимаратына іліп қойып, көрерменді оны тамашалауға шақыра алады.
- Мүліктік емес құқық авторға беделін және өнімін қорғайды. Мәселен, автор сурет түсірсе, оны бір жерге жариялағанда автордың аты-жөні жазылады. Оған қоса ол фотоны біреу өңдемей тұрып, автордан рұқсат сұрауы керек.
“Авторлық құқықты растау үшін арнайы бір формалды әрекет істеудің, оны тіркеудің қажеті жоқ. Авторлық құқық туынды жасалған сәттен бастап пайда болады. Алайда адам мүліктік емес туындысын, белгілі бір қорғау ұйымына тіркеп қойса, ол кейін қосымша дәлел болады. Сол себепті маман жарияланбаған жұмысты Ұлттық зияткерлік меншік институтына тіркеп қоюды ұсынады”, – дейді Тамам Амоева.
Тамам Амоева
«Защита идей» компаниясының авторлық құқық бойынша маманы, заңгер
Басқа біреудің контентін қалай заңды түрде қолдануға болады?
Авторлық құқық бойынша маман Тамам Амоеваның айтуынша, басқа біреудің контентін заңды түрде пайдалану үшін, біріншіден, автордың рұқсатын алу керек. Автор жазбаша келісімін беруі немесе шарттары жазылған лицензиясын беруі мүмкін. Мәселен, ол адам туындысын автордың аты-жөнін көрсетіп қана қолдануға рұқсат беруі мүмкін. Енді біреулер туындысын коммерциялық мақсатта пайдалануға тыйым салып жатады.
Екіншіден, ел заңы бойынша, өзге біреудің контентін рұқсатсыз пайдалануға болатын кездер бар. Мысалы:
Авторлық құқықты өз бетіңмен қалай қорғауға болады?
Фотографтардың айтуынша, адам кез келген контентті жасағанда, оның авторлық құқығы автоматты түрде пайда болады. Сол себепті өзгенің туындысын қолданбай тұрып осыны ескеру керек. Дегенмен оның сөзінше, авторлық құқықты көрсету үшін бірқатар шара қабылдауға болады. Мәселен, фотограф өнімін интернетке, әлеуметтік желіге салмай тұрып, суретінің бір шетіне кішкентай етіп өзінің аты-жөнін, лақап атын немесе логотипін белгілеп қоюына немесе сипаттамасына авторының кім екенін жазып қойғаны абзал.
- Дереккөзге және авторға сілтеме жасап, ақпараттық немесе ғылыми мәтіндердің үзінділерін қолдануыңызға болады.
- Кітаптағы, радиохабардағы, видеодағы туындыны қолдануға болады.
- Газет-журналда басылған, телевидение мен радиоға шыққан материалды пайдалануға болады.
- Автор қайтыс болғаннан кейін 70 жыл өткен соң, яғни қоғам меншігіне өткеннен кейін оның өнімін рұқсатсыз қолдануға мүмкіндік бар. Дегенмен туындының авторын білсеңіз, оны жазып кеткен жөн. Мысалы, ұлы ақын Абай Құнанбайұлы 1904 жылы, яғни 120 жыл бұрын қайтыс болған. Бұл оның өлеңдерін рұқсатсыз қолдана аламыз деген сөз.
- Кей жағдайда туындыны қоғам мүддесі үшін, мәселен жаңалық жазғанда автордың рұқсатын алмай-ақ қолдануға болады. Оған қоса журналистер ақпарат тарату үшін немесе білім беру мақсатында өзгенің контентін пайдалана алады. Бірақ міндетті түрде дереккөз бен авторды көрсетуі керек. Оған қоса контентті, оның мән-мағынасын өзгертуге құқы жоқ.
Ult Kazynasy жобасы авторлық құқықты қалай сақтайды?
Елімізде Ult Kazynasy деген жоба бар. Бұл жоба – Altel брендінің амбассадорлары. Олар қазақтың тарихы, мәдениеті, салт-дәстүрі, ас үйі, әр өңірдің диалекті туралы түрлі ролик түсіреді, контент әзірлеп, оны TikTok, YouTube, Instagram желілері арқылы көрерменге ұсынады. Жобаның мақсаты – Қазақстанның цифрлық мұрасын сақтап қалу, қазақ тарихы мен мәдениетін цифрлы технология арқылы болашақ ұрпаққа қалдыру әрі Altel компаниясының жасанды интеллект негізінде істейтін байланысы қалай дамып жатқанын түсіндіру. Біз олардан авторлық құқықты қалай сақтайтынын әрі қорғайтынын сұрап көрдік. Жоба менеджері Нариман Карабалиннің айтуынша, олар тек авторлық контентті қолданады әрі сценарийдің мәтінін өздері жазады.
“Кейбір ролик үшін ашық дереккөздегі фотоларды қолданамыз, сол себепті бұл заңға қайшы нәрсе емес. Керісінше, өңірдегі түрлі паблик біздің олардың өңірі жайлы түсірген видеоларымызды пайдаланатынын байқап қаламыз. Мұны бізге оқырмандарымыз көріп қалып, ескертіп айтып жатады. Кейін біз олармен байланысып, жазбаның астына автор ретінде бізді белгілеп кетуін сұраймыз. Егер ұзақ уақыт жауап бермесе, хатымызды елемесе, әлеуметтік желідегі көмек көрсету қызметі арқылы арызданамыз”, – дейді Нариман Карабалин.
Нариман Карабалин
Ult kazynasy жобасының менеджері
«Көптеген пайдаланушылардың басты қиындықтарының бірі - контенттің бөлшектенуі: фильм - бір жерде, сериал - басқа жерде, ал матч немесе концерт үшінші жерде орналасады. Көптеген жазылымдар мен шоттар жаңылыстыратыны сөзсіз. Оның үстіне адамдар жазылуды ұмытып, ақшасы босқа кетеді. Altel TV қосымшасындағы жаңа QINO жазылымы all in one, one for all идеологиясы бойынша істейді, яғни бір қызмет контентке деген қажеттілікті максимал әрі тиімді түрде жабады.
Бір күндік те (100 теңге), бір айлық та (2200 теңге) тариф болады. Кейбір адамдарға бір күндік тариф ыңғайлы – олар маңызды оқиға болып жатқанда ғана жазылады. Бұл – ақылды, бағаға мән беретін әрі тарифті ұтымды қолданатын аудитория. Біз бұл тарифті дәл осындай адамдарға арнап іске қостық. Оған қоса триал (тегін демоқолжемділік) бар: айлық тарифке жазылса, өнімді 30 күн тегін, бір күндік тарифке қосылса, өнімді 7 күн тегін қолдана алады», - дейді Tele2/Altel компаниясының Altel TV Product Owner Бақтыбек Айтбаев.
Бір күндік те (100 теңге), бір айлық та (2200 теңге) тариф болады. Кейбір адамдарға бір күндік тариф ыңғайлы – олар маңызды оқиға болып жатқанда ғана жазылады. Бұл – ақылды, бағаға мән беретін әрі тарифті ұтымды қолданатын аудитория. Біз бұл тарифті дәл осындай адамдарға арнап іске қостық. Оған қоса триал (тегін демоқолжемділік) бар: айлық тарифке жазылса, өнімді 30 күн тегін, бір күндік тарифке қосылса, өнімді 7 күн тегін қолдана алады», - дейді Tele2/Altel компаниясының Altel TV Product Owner Бақтыбек Айтбаев.
Altel телеком-операторының өнімдер желісінде Altel TV қосымшасы 2019 жылдан бері істейді. Ол 200-ден астам қазақстандық, ресейлік және батыс телеарналарымен, сондай-ақ 4 онлайн-кинотеатрмен (MEGOGO, Start, Wink, Qazaqsha) лицензияланған контентке қолжетімді етеді.
Tele2/Altel компаниясының Altel TV Product Owner Бақтыбек Айтбаев сервистерінің артықшылықтарын және лицензияланған контент тұтынудың маңызын айтып берді.
Tele2/Altel компаниясының Altel TV Product Owner Бақтыбек Айтбаев сервистерінің артықшылықтарын және лицензияланған контент тұтынудың маңызын айтып берді.
QINO-да 200 арна және 4 онлайн кинотеатр бар: Amediateka (фильмдер мен телехикаялар, HBO-ның «Тақтар ойыны», «Айдаһар үйі», «Сопрано» сынды контенттер ұсынады), Viju (Голливуд блокбастерлерінен құралған кинотеатр), PlanB (фильмдер мен телехикаялар) және Octagon (ММА лигасының жекпе-жегі). Сондай-ақ жақын арада басқа ұялы байланыс операторларының тұтынушылары да бұл өнімді қолдана алатын болады.
Altel TV миссиясы – лицензияланған контентті қолжетімді ету
«Қазіргі уақытта Altel TV пайдаланушыларына лицензияланған контентті қолдануға мүмкіндік береді. Бұл контент авторларының авторлық құқықтары сақталады. Яғни, контент авторлары бізден қаралған фильмдер, бағдарламалар мен хабарлар арқылы ақша таба алады. Осылай, біздің қызмет контент дайындайтындарды ынталандырып, авторлардың дамуына көмектеседі. Altel TV миссиясы – лицензияланған контентті сұранысқа ие әрі әрбір қазақстандық азамат емін-еркін қолдана алатындай ету.
Біздің зерттеуіміз бойымызша, қазақстандық азаматтың 80%-ынан астамы пираттық контентті пайдаланады. Бұл бүкіл нарыққа зиян. Бұл жағдайдан жергілікті шағын фильмдер мен телехикая өндірушілері зардап шегеді. Өкінішке қарай, отандық бейнесервистердің басты бәсекелесі Netflix немесе Ivi сияқты сала алыптары емес, пираттық жүйелер. Қазақстанда күніне орта есеппен 400 000 адам пираттық ресурсты қолданады. Мұндай ресурстар, олардың көшірмесі өте көп. Миллиондаған қазақстандық азамат күн сайын пираттық контентті көреді. Ал бұл сала ай сайын миллиардтаған теңге жоғалтады», - дейді Tele2/Altel компаниясының Altel TV Product Owner Бақтыбек Айтбаев.
Біздің зерттеуіміз бойымызша, қазақстандық азаматтың 80%-ынан астамы пираттық контентті пайдаланады. Бұл бүкіл нарыққа зиян. Бұл жағдайдан жергілікті шағын фильмдер мен телехикая өндірушілері зардап шегеді. Өкінішке қарай, отандық бейнесервистердің басты бәсекелесі Netflix немесе Ivi сияқты сала алыптары емес, пираттық жүйелер. Қазақстанда күніне орта есеппен 400 000 адам пираттық ресурсты қолданады. Мұндай ресурстар, олардың көшірмесі өте көп. Миллиондаған қазақстандық азамат күн сайын пираттық контентті көреді. Ал бұл сала ай сайын миллиардтаған теңге жоғалтады», - дейді Tele2/Altel компаниясының Altel TV Product Owner Бақтыбек Айтбаев.
Бақтыбек Айтбаев
Tele2/Altel компаниясының Altel TV Product Owner
«Дегенмен пираттық ресурстармен жеке-жеке күресу мүмкін емес. Бұл «жаумен» күресте барлық экожүйе қатысушылары: контент жасайтындар, дистрибьюторлар, платформалар, байланыс операторлары мен реттеушілер бірігуі керек. Операторлардың пираттық ресурстарды бұғаттауы – жалпы шаралар кешенінің аз ғана бөлігі. Авторлық құқықтарды сақтау мәдениетін қалыптастыруға бағытталған шараларға аса мән берген жөн. Себебі лицензияланбаған контентті тұтыну авторлар мен контент иелеріне және бүкіл ұлттық экономикаға зиян келтіреді. Адамдардың менталитеті өзгеруі керек. Олар "мен пираттық ресурстарды көрсем, керемет фильмдер түсіретін өзімнің көршіме және елімдегі жоғары сапалы контенттің дамуына кедергі келтіремін" дегенді түсінуге тиіс. Сондай-ақ пираттық экожүйенің басқа қатысушыларына – қарақша сайттарда жарнама тарататын жарнама желілерінен бастап, сол жерде жарнама арқылы осындай ресурстарды қоректендіретін компанияларға шара қолдану керек. Әрине, экожүйенің барлық қатысушының бірігуі маңызды. Бірақ ресурстарды жүйесіз блоктау тиімсіз», - дейді Tele2/Altel компаниясының Altel TV Product Owner Бақтыбек Айтбаев.
Контент балаға қатысты болса ше?
Балаға қатысты контент кезінде авторлық құқықпен қатар бала құқығы мәселесі маңызды. Ата-анасының келісімінсіз балаға қатысты жасалған туынды үшін автордың өзі жауапқа тартылуы мүмкін. Баланың суретін не туындысын үшінші тарап ата-анасының рұқсатынсыз жариялау – заңсыз. Бұл жағдайда ата-анасы полицияға арыз жазуына болады.
Жалпы балаға қатысты контент жасағанда, оны таратқанда этиканы да ескеру керек. Бұл фото, видео баланың болашағына, психикасына қалай әсер ететінін де ойлау қажет. Тіпті ата-ананың өзі де баласының бейнесін бейберекет желіге, интернетке сала бермегені дұрыс. Себебі бала 18 жасқа толғаннан кейін ата-анасының үстінен арыз жазуына да болады. Мұндай жағдай Қазақстанда болмаған, бірақ шетел тәжірибесінде бар.
Мәселен, Nirvana Nevermind-тің 1991 жылы шыққан альбомының мұқабасына Спенсер Элденнің төрт айлық кезіндегі жалаңаш түскен фотосы шыққан. Спенсер Элден өскеннен кейін топтың үстінен “рұқсатсыз суретімді пайдаланды әрі балалар порнографиясын таратты” деп арыз түсірді. Ал аустралиялық қыз ата-анасының оның рұқсатынсыз Facebook-қа фотоларын жариялағаны үшін сотқа берді.
Жалпы балаға қатысты контент жасағанда, оны таратқанда этиканы да ескеру керек. Бұл фото, видео баланың болашағына, психикасына қалай әсер ететінін де ойлау қажет. Тіпті ата-ананың өзі де баласының бейнесін бейберекет желіге, интернетке сала бермегені дұрыс. Себебі бала 18 жасқа толғаннан кейін ата-анасының үстінен арыз жазуына да болады. Мұндай жағдай Қазақстанда болмаған, бірақ шетел тәжірибесінде бар.
Мәселен, Nirvana Nevermind-тің 1991 жылы шыққан альбомының мұқабасына Спенсер Элденнің төрт айлық кезіндегі жалаңаш түскен фотосы шыққан. Спенсер Элден өскеннен кейін топтың үстінен “рұқсатсыз суретімді пайдаланды әрі балалар порнографиясын таратты” деп арыз түсірді. Ал аустралиялық қыз ата-анасының оның рұқсатынсыз Facebook-қа фотоларын жариялағаны үшін сотқа берді.
Авторлық құқығым бұзылды. Не істей аламын?
Заңгер Раджан Берсінбаевтың айтуынша, ел заңнамасының 2-тарауы және 5-тарауының 48-бабы бойынша және Қылмыстың кодекстің 198-бабы бойынша, контентіңізге қатысты авторлық құқығыңызды қорғай аласыз. Біреу сіздің туындыңызды рұқсатсыз қолданса, әуелі ескертіп, талаптарыңызды айтыңыз. Құқық бұзған тарап оған келіспесе, авторлық құқық бойынша маманмен байланысып, сотқа арыздану керек. Құқық бұзған адамға сексен айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде (қазір бұл 295 360 теңге) айыппұл салуға не сол мөлшерде түзеу жұмыстарына не сексен сағатқа дейiнгi мерзiмге қоғамдық жұмыстарға тартуға жазаланады.
Қорытындыласақ, қазіргі цифрлы заманда, жаңа кеңістік пен платформалар пайда болғалы бері авторлық құқық бұрынғыдан да өзекті. Адамдар өзгенің контентін рұқсатсыз қолданса, жауапқа тартылуы мүмкін. Сол себепті мақалада айтылған авторлық құқық туралы ережелерді сақтаған жөн.
Барлық құқықтары қорғалған
Раджан Берсінбаев
Заңгер