“Мына суреттегі сен бе?”: интернеттегі алаяқтардан қалай сақтануға болады
“Сіздің атыңыздан несие алып жатыр, дереу кодты айтыңыз”, “Мына суреттегі сен бе?”, “Сим-картаңыздың мерзімі бітті, созу керек” деген сияқты қоңырауларға сеніп, алаяқтардың тұзағына түсіп қалған кем дегенде бір танысыңыз бар шығар. Интернет, цифлық технология өміріміздің маңызды бір бөлшегіне айналғалы бері күн сайын алаяқтықтың түрлі әдісі шығып жатыр. Сол үшін адамдарға аса қырағы болу керек. Бүгінгі материалда Stan.kz ақпарат агенттігі мен Altel байланыс операторы қазақстандық азаматтардың басынан өткен оқиғаларын әңгімелеп отырып, жиі кездесетін алаяқтық түрлеріне тоқталады.
Stan.kz агенттігі мен Altel байланыс операторының цифрлы қауіпсіздікке қатысты мақалаларын #Желідеқауіпсізбол хэштегі бойынша оқи аласыздар. Сайттар арқылы жасалатын алаяқтық
Бұл жағдай менің, яғни осы мақаланың авторының басынан өтті. Бірде сіңілімнің қобызын сатпақ болып, қазақстандық белгілі бір сайтқа жарнамалап салып қойдық. Біраз уақыт өткен соң сіңілімнің WhatsApp-ына біреу аспапты алғысы келетінін жазды. Алғашында қобыздың сынып-сынбағанын, сипаттамасын сұрады. Кейін “Қарағандыда тұрамын, Қазпошта арқылы алсам бола ма? Сізге сілтемесін жіберемін, сонда картаңызды тіркесеңіз, ақша бірден аударылады. Ақшаны алған соң, курьер қобызды алып кетеді” деген. Сіңілім менің банк картамды тіркеген. Онда 22 мың теңге бар еді. Сіңлім картаны тіркеген кезде алаяқтар картамнан 22 мың теңге шешіп алды.
Мен жұмыста болған соң, ақшаның шешілгенін бірден байқамадым. Кешке үйге келгенімде сіңілім “Саған картаға ақша түсу керек. Түсті ме? Көрші” деді. Қолданбаны ашып қарасам, ақша түспек түгілі, ішіндегі бар сома ғайып болған. Сол кезде ғана алаяқтарға ұрынып қалғанымызды түсіндік. Сіңлімнің көңілі түсті. Алаяқтарға жазды, бірақ олар оны бұғаттап тастады. Содан уақыт кетірмей, бірден банк бөлімшесіне барып, арыз жазып, картамды ауыстырдым. Ол алаяқтарды сол күйі таппадық.
ІТ-маман Меруерт Мұханованың айтуынша, осындай фишинг түріне алданып қалмас үшін, біріншіден, поштаға, мессенжерге келген хаттарды ашқанда абай болған дұрыс. Хат жолдаған адамның адресін, оның хатындағы мәтінді мұқият тексеру қажет.
Екіншіден, сілтемелердің URL-адресін жіті тексеру қажет. Сілтемені баспай тұрып, оның қаншалық шынайы екеніне мән беріңіз. Мәселен, алаяқтар Қазпоштаның сілтемесін жіберсе, интернетке "Қазпошта" деп жазып, бұл ұйымның ресми сайтын тауып алуға болады. Кейін оны сізге жіберген сілтемемен салыстыру керек. Мұндай сілтемелерді өте мұқият тексеру керек, себебі шынайы сайт пен фейк түрінің айырмашылығы тек бір әріп қана болуы мүмкін.
Үшіншіден, құпиясөз, банк картаңыздың нөмірі, артындағы үш саны сияқты жеке мәліметтеріңізді хат арқылы жолдамаңыз, күмәнді сайттарға тіркемеңіз.
Интернеттегі алаяқтық — бұл киберқылмыскерлердің интернет арқылы іске асыратын әртүрлі алаяқтық әрекеттері. Оның көп түрі бар: фишинг хабарламалар, әлеуметтік желілер, ұялы телефонға жіберілетін SMS-хабарламалар, жалған техникалық қолдау қоңыраулары, жалған антивирус бағдарламалары, алдын ала төлем арқылы алдау және тағы басқа. Негізгі мақсаты — адамның банк картасына, жеке басына қатысты мәліметтерді, құпиясөзін біліп аліп, адамның қаржысын ұрлау, атынан несие алу және тағы басқа. ІТ-маман Меруерт Мұханованың айтуынша, қазір цифрлық қауіпсіздікті, жеке деректерді қорғауға мән беру керек.
“Өкінішке қарай, көп адам мұны елемейді. ЭЦҚ-ны кез келген жерден аша салады, құпиясөзін таныстарына айтады, күмәнді сілтемелерді басады, ата-әжелер смартфон қолдануға қиналып, танымайтын адамдардан да көмек сұрайды. Мұның бәрі цифрлық қауіпсіздікке қауіп төндіреді. Мәселен, адам өзінің денесін өзгеге рұқсатсыз ұстатпайды ғой. Мұны жеке шекараны аттау, харассмент дейміз. Жеке деректерді біреуге беру немесе оның иеленуі де осыған тең. Сондықтан бейтаныс адам, танысыңыз, тіпті балаларыңыз банк картаңыздың үш санын, аккаунтыңыздың құпиясөзін және басқа да жеке мәліметтеріңізді білмеуі керек”, – дейді ІТ-маман.