“Қатты шаршаймын”: интернеттегі ақпарат сізге қалай әсер етеді?

“Электр қуатының бағасы жоғарылады”, “Ұшақ апаты болды”, “Вирустың жаңа түрі тарап жатыр”. Интернет пен желінің дамығаны соншалық, 5-10 минут бұрын болған осындай түрлі оқиғадан лезде хабардар болып отырамыз. Дегенмен кейде 24 сағат бойы толассыз ақпарат тұтынып, моралды түрде шаршап қаламыз. Психологтардың айтуынша, ақпарат, контент те адамның психологиясына қатты әсер етеді. Сол себепті қазіргі уақытта интернеттегі психологиялық қауіпсіздікке аса мән берген жөн. Бүгінгі материалда Stan.kz ақпарат агенттігі мен Altel байланыс операторы интернеттегі контент адамның психологиясына қалай әсер ететінін зерттейді. Сонымен қатар психологтардың кеңесіне сүйеніп, интернетеггі психологиялық қауіпсіздікті қалай қалыптастыру керек екенін жазады.

”Кейбір жаңалықты жүрегіме қатты қабылдаймын”

28 жастағы Еңлік Сақтан журналист-корректор болып істейді. Ол Stan.kz сайтына шығатын күнделікті ақпаратты оқып, тексереді. Ол күніне саясат, экономика, әлеумет, шоу-бизнес, әлем жаңалығы тақырыбындағы 60-тан астам жаңалықты оқиды. Оның ішінде, тіпті, “Біреу біреуді өлтіріп кетіпті” деген сарындағы негатив ақпарат та бар. Еңлік кейде осыншама ақпарат легінен эмоциялық түрде қатты шаршайтынын айтады. 

Еңлік Сақтан

Журналист

“Бұқаралық ақпарат құралдары жаңалықтарды әрі өзекті тақырыптарды көтереді. Кейде жағымсыз жаңалықтарды оқуыма тура келеді. Оның үстіне елде бәрі керемет, халықтың жағдайы тамаша емес. Негативпен қайткен күнде де кездесуге тура келеді. Мұның салдарынан, біріншіден, физикалық түрде емес, эмоциялық әрі ақыл-ой тұрғысынан шаршаймын. Кешке қарай біреу бірдеңе айтса, соны ұзақ қорытамын, бірден түсінбей, қайта-қайта сұрауым мүмкін. Жалпы бұрын күнделікті көп ақпарат оқу адамды алжытады дегенді оқып едім. Қаншалық рас-өтірік екенін білмеймін, бірақ өз басым сенемін”, – дейді журналист Еңлік. 

Желіде қалай қауіпсіз боламыз? Арнайы жобамыз жайлы және жарияланған мақалаларды оқып, біліңіз!

Өзінің айтуынша, ол күнделікті тұтынатын контент психологиялық жай-күйіне өзіне, ел жағдайына, халыққа тікелей қатысы болғандықтан және ақпараттағы мәселенің күрделілігіне қарай әсер етеді. Дегенмен оның ақпарат саласында істеп жүргеніне 7 жыл болған соң, өзін психологиялық тұрғыдан интернеттен, ақпараттан қорғауға, ақпаратты сүзгілеуге тырысады екен. Кейде негатив жаңалықтың шырмауында қалып қалмас үшін арнайы позитив жаңалық іздеп тұрады. Ал жұмыс уақыты аяқталған соң мүлдем жаңалық оқымайды.

“Жұмысыма қатысты болса, сүзгілегім келсе де, сүзгілей алмаймын, себебі бұл – жұмыс. Ал одан тыс өмірде елдегі болып жатқан оқиғаларға басымдық беріп, шетелдегі оқиғаларды ысыра тұрамын. Себебі оған көбіне бәрібір әсер ете алмаймыз. Аса маңызды емес, мысалы, жұлдыздардың оқиғалары, сән, тауарлар, тұтынушылыққа, депутаттардың жөнсіз ұсыныстарына, трендтерге, күмәнді, өсек-аяң сияқты ақпараттарға мән бермеуге тырысамын. Жұмысыма қатысты емес негатив ақпаратты ашпауға, оқымауға тырысамын. Шетелде, әлемде болып жатқан жағымсыз жайттарды бақыламаймын. Бір адамның жеке өміріне қатысты оқыс оқиғаның мән-жайын білмей, талқылаудан аулақ жүремін. Кейде бір негатив оқиға болып жатса, ол соңына жетіп, аяқталмайынша ол туралы оқымай жүремін. Ал негізгі ақпаратты айналамнан сұрап аламын. Себебі жеке отырып оқығанға қарағанда айналаңның әңгімесінен есту белгілі бір деңгейде негативтің әсерін азайтатын сияқты көрінеді. Миымды тынықтыру үшін көбірек серуендеймін, себебі қандай да бір физикалық қозғалыс маған көмектеседі”, –дейді ол. 

Интернетте қандай психологиялық қауіптер бар?

Интернеттегі контент, ақпарат адамның психологиясына оң да, теріс те әсер ете алады. Мәселен, оның арқасында жаңалықтарды тез біліп отырамыз, желі қолданушыларының, әсіресе блогерлердің пайдалы контентін тұтынамыз, инсайт аламыз, түрлі қайырымдылық шарасын іске асырамыз. Адамдар интернет арқылы өз пікірін, позициясын білдіріп, қоғамды өзекті мәселені шешуге үлесін қосады. Дегенмен позитивпен бірге негатив ақпарат, контент те қатар жүреді. Күнделікті шығатын қайғылы, ауыр тақырыптар адамның психологиясына зиянын тигізеді. Осыған байланысты интернеттегі психологиялық қауіпті де бірнеше түрге бөліп қарастыруға болады. 

“Токсик” орта:

Интернет – пікіріңізді емін-еркін айтуға болатын алаң. Дегенмен қолданушының бәрі цифрлық этикетті сақтай бермейді. Пабликтер танымал адамдардың жеке өміріне қатысты ақпараттарды бұрмалап жариялайды, адамдар түрлі агрессияға толы, жағымсыз пікірлерін жазады. Мысалы, блогер Сымбат Абайқызы желідегі парақшасына отбасымен даладағы ыстық джакузиге түскен видеосын салған. Кейін қолданушылар оған түрлі негатив пікір жазып, хейт жасаған. Мұндай жазбалар, пікірлер бейсаналы түрде адам психлогиясында негатив қалыптастырады, миына ауыр салмақ түсіреді. Ал ондай сөздерді естіген, кибербуллингке ұшыраған адамға екі есе қиын.

Өзіңді басқалармен салыстыру:

Адамның көбі, әсіресе, блогерлер, танымал жұлдыздар желіде өмірінің жарқын, бақытты сәттерін, жетістіктерін бөлісуге әуес. Әрине, кейбір адам оны қуана әрі қызыға тамашалайды. Дегенмен кейбірінде “Менде неге бұлай емес?”, “Барлығы жетістікке жетіп жатыр, мен ғана түк бітірмедім” деп өзін басқалармен салыстырып, психология тұрғысынан өзіне сенімі азаяды.

Ақпараттық жүктеме

Жоғарыда оқиғасын айтып берген Еңліктің психологиялық жай-күйінің нашарлауы интернеттегі ақпараттық жүктеменің көп болғанынан туындаған. Күнделікті түрлі сарындағы біраз мағлұмат, адамның миына ауыр салмақ түсіріп, шаршатады. Салдарынан адам өзін мазасыз, шашыраңқы сезінуі, зейіні қашуы мүмкін. Психоанализ бағытындағы психолог Салтанат Құттыбаеваның айтуынша, ақпарат, контент сияқты сыртқы факторлар адамның ішінде болған уайымдарын қоздырады. 

“Мысалы, адам сенімсіз, өз ойын айта алмайтын, өзіне көңілі толмайтын болса, оларға буллингке ұшыраған адамдар немесе керісінше, өзіне ұқсамайтын тұлғалар туралы ақпарат триггер болады. Енді бір адамдар өздері тек негатив тыңдағысы келіп тұрады. Осылай, олар “өзінің де, бүкіл қазақстандықтардың да өмірі нашар”, “бәрі күйзелісте, тек негатив” деген ойға көз жеткізіп отырғысы келеді. Осы ретте, адамдар өзіне “неге кейінгі күндері көп ақпарат тұтынып кеттім? Бұл маған қажет пе?” деп сұрақ қойсын. Осы сұраққа жауап алғаннан кейін өзінің ішкі күйін реттей алады. Ал бұл тәсіл көмектеспесе, психологтың көмегіне жүгінгені жөн”, – дейді маман. 

Думскроллинг деген не?

Кейбір адам бір жағдайға не оқиғаға қатысты жаңалықты қайта-қайта оқып, оны тұла бойынан өткізіп, уайымға салынып кетеді. Мұндай феноменді “Думскроллинг” деп атайды. 2020 жылы Оксфорд сөздігі “Думскроллингті” жыл сөзі етіп таңдады. Себебі дәл сол уақытта дүниежүзіндегі барлық ақпарат агенттіктерінің, әлеуметтік желідегі пабликтердің басты тақырыбы коронавирус пен пандемия болды. Денсаулығына алаңдаған адамдар инфекция және одан қайтыс болған ақпаратты тұтынды.

Мәселен, 2024 жылғы желтоқсанда Ақтауда Әзірбайжан әуекомпаниясының ұшағы құлап, 38 жолаушы қаза тапты. Сол кезде алматылық турагент Наргиза Аршидин қатты қорқып кеткенін айтады. Ол сол апта бойы ұшақ апатына қатысты жаңалықтарды оқи берген, Instagram желісіндегі парақшасына да ұшақ апатына қатысты жағымсыз видеолар, фильмдердің үзіндісі көп шыға берген.

“Дәл сол күні құрбым Грузиядан Әзірбайжан арқылы сол әуекомпанияның ұшағымен елге қайтып келе жатқан еді. Оған қоса бірнеше күнде туристеріміз Дубайға ұшады. Соның бәрін ойлап, қатты мазасызданып кеттім. Жұмыстан соң, үйде жатсам да, соған қатысты видеоларды көре беремін. Бір сәтте бұлай істемеу керек екенімді түсіндім, себебі басым ауырып кетті. Бірден жаңалықты қойып, сүйікті дорамамды көрдім”, – дейді турагент Наргиза.

Наргиза Аршидин

Турагент

Думскроллингті зерттеген ғалым Брайан Маклафиннің айтуынша, мұндай негатив жаңалықты адам қайта-қайта көріп, тыңдап, іздей берсе, ол оның тек физикалық та, психологиялық ахуалына зиянын тигізеді. Ал психоаналитикалық ассоциацияның кандидаты Салтанат Құттыбаеваның айтуынша, психоаналитика көзқарасы бойынша, думскроллинг – адамның өз ішіндегі қорқыныш, уайым, қарама-қайшылық негізіндегі негатив ақпаратқа әуес болуы.

Салтанат Құттыбаева

Психоаналитикалық ассоциацияның кандидаты

“Негатив ақпарат – адамның миындағы уайымды күшейтуге немесе содан ләззат алуға немесе өмірінің нашар екеніне көз жеткізу үшін бейсаналы түрде қаралатын үдеріс. Адам негатив контент тұтына берген соң, оның мазасыздығы одан әрі ұлғая береді. Мысалы, адам жол апатына ұшырады, кейін жазылып шықты делік. Енді ол интернеттен сол туралы ақпаратты іздей береді. Ал интернеттің алгоритімі мынадай: қандай ақпарат көп іздейсіз, сізге соған ұқсас контентті ұсынады. Сондықтан белгілі бір жағдайға қатысты хабардың сізге қатысы болмаса, оған әсер ете алмасаңыз немесе психологиялық жай-күйіңізді қиындатып жатқанын байқасаңыз, оны қайта-қайта іздеп, ойлаудың қажеті жоқ. Әйтпесе адамның күйзеліске түсіп кету қаупі бар”, – дейді Салтанат Құттыбаева. 

Бала психологиясын қалай қорғаймыз?

Психолог Надира Парманованың айтуынша, балалардың интернеттегі психологиялық қауіпсіздігіне де ерекше көңіл бөлген жөн. Себебі балаларлың сыни ойлау қабілеті толық дамып үлгермеген, соның салдарынан олар түрлі манилуцияның құрбанына оңай айналуы мүмкін.

“Мәселен, “Синий кит” сияқты ойындар балаларды ойын ойнау сияқты қалауы мен қорқынышын пайдаланып, өзіне тартады. Алғашында олар балаларға ойын ғана ұсынып, кейін жақындарынан айырылуы мүмкін екенін айтып, манипуляция жасап, алдап-арбайды. Сөйтіп балаларды тығырыққа тіреп қояды. Ата-анасымен жақын араласатын балалар мұндай жағдайларды бірден оларға айтады. Десе де “Синий кит” сияқты ойындар, айналада болып жатқан жағдайлар кез келген ересек интернеттің кішкентай қолданушыларының физикалық әрі психологиялық қауіпсіздігіне аса мән беру керек екенін көрсетіп отыр”, – дейді маман.

Надира Парманова

Психолог

Психологтың сөзінше, адамның ойлау жүйесі, миы дұрыс дамуы үшін бала мектеп жасына жеткенде ғана интернетті қолданғаны абзал. Әрине, қазір контентті сүзгілеуге арналған түрлі әдіс бар. Десе де ата-ана баласы интернетпен енді танысып, қолдануды үйреніп жатқанда оны жіті бақылағаны дұрыс.

“Интернет – бұл құрал, оны дұрыс қолдануды да үйрену керек. Ең әуелі балаға интернеттегінің барлығы шынайы емес екенін, ақпаратты тексеру керек екенін, тіпті кей мағлұматтың адамның психологиясына қауіпті, сол себепті олар оның қандай бағдарлама мен сайт қолданатынын қадағалап отыратынын түсіндіруі керек. Тағы бір басты мәселе – баланың интернетті қолдану уақыты шектеу және оны қанша уақыт қолдана алатынын алдын-ала келісіп алу. Мәселен, жасөспірімдер үшін интернеттегі коммуникация кәдімгі өмірдегі сияқты маңызды. Бұл жастағыларға интернет әдебін, ондағы қауіптерді айту қажет. Мысалы, интернетте жеке деректерді бөліспеу, агрессияға толы пікірге назар аудармау, өзгеге буллинг көрсетпеу сияқты желі этикетін үйретіңіз. Кибербуллинг және басқа да психологияға әсер ететін жағдайларға қалай реакция білдіру керегін де түсіндіріңіз. Мұның бәрі ас ішу сияқты: құнарлы, бірақ мөлшері аз болсын”, – дейді психолог Надира Парманова. 

Маманың айтуынша, әдетте жасөспірімдер сабақта қиналғаннан, төмен баға алғаннан немесе одан басқа жеке мәселесінен мазасыздануы мүмкін. Мұндай кезде оларға Instagram, TikTok сияқты желілер көңілін көтеруге, ойын бөлуге көмектеседі. Бірақ күйзелістен, дұрыс тамақтанбағаннын, ұйықтай алмағаннан адамның дофамині азайып кетеді. Сол сияқты интернетті де көп қолданса, дофамин шұңқырына түсіп кетуі әбден мүмкін. 

“Адам интернет, желі бетін сырғытып отырып, уақыттың қалай өтіп кеткенін байқамай қалады. Сол себепті ата-ана баласының психологиялық жағдайын бақылап, қандай кезде телефонға үңіліп кететінін, оған не себеп болатынын біліп отырғаны жөн. Мазасызданып жүрген балаға күйзелістен шығу жолын үйреткені абзал. Кейде баламен жай әңгімелескеннің өзі пайдалы. Сонда бала ата-анасы жанынан табылатынын, оны түсінетінін сезеді”, – дейді психолог Надира Парманова. 

Цифрлық аскезаның пайдасы қандай?

Аскеза – адамның бір мақсатқа жету үшін белгілі бір заттан өзін ерікті түрде шектеуі. Ал адамның әлеуметтік желіге, интернетке уақытша немесе біржола кірмей, өзін шектеуін “цифрлық аскеза” дейміз. Мақаланың басында өз оқиғасын айтып берген Еңлік Сақтан цифлық аскеза әдісін қолданып көргенін айтады. Оның сөзінше, ол бірнеше ай әлеуметтік желідегі парақшасын өшіріп, қолданбаған. Алғашында қиналғанын, қайта-қайта желі бетін ашып қоя берген. Дегенмен соңында цифрлық аскезаның арқасында психологиялық күйі әжептәуір жақсарғанын байқаған.

“Әрине, медиа саласында істеген соң, интернетсіз, әлеуметтік желісіз өмір сүру қиын. Себебі жұмысым ақпаратпен тікелей байланысты. Десе де бір кезде желідегі жеке парақшамды уақытша өшіріп, қолданбадым. Бұрын елдегі оқиғаны, жұлдыздардың өмірін тағы басқа мағлұматтың бәрін желі арқылы еріксіз біліп отыратынмын. Қазір, қарасам оның маған керегі қанша? Біріншіден, шынымен де түрлі қажет әрі қажетсіз ақпараттарды оқымаған соң, миым тынығып қалғандай болды. Өзіме керек ақпаратты іздеп, оқып отырдым. Екіншіден, уақытым көбейіп, біраз шаруамды істеп үлгеретін болдым. Бұрын желі беттерін парақтап отырып, біраз уақытымның зая кеткенін енді байқап отырмын. Сондықтан өзімді желіден уақытша шектегеніме еш өкінбедім. Кейде ас мәзіріңді өзгертіп, азырақ тамақ ішіп немесе көкөніс, салат, жеміс-жидек жесеңіз, асқазаныңыз жеңілдеп, тазарып қалғанын байқайсыз ғой. Артық салмағыңыз да кетіп жатады. Міне, цифрлық аскеза кезінде де дәл солай. Бірақ мұнда миыңыз тазарып, психологиялық ахуалыңыз жақсарады”, – дейді Еңлік. 

Десе де цифрлық аскеза өміріңізде біраз қолайсыздық тудыруы мүмкін. Қазір қоғам онлайн әрі офлайн өмірді қатар сүреді. Цифрлық аскеза кезінде адамдармен байланыс орнатуда, ақпарат алмасуда, онлайн қызмет алуда қиналып қалуыңыз мүмкін. Тіпті, әлеуметтік желідегі жаңа трендтерден қалып қоюыңыз да ықтимал. Дегенмен бұл әдісті өз мөлшерінде қолдансаңыз, пайдасы тиері анық. 

Интернеттегі психологиялық қауіпсіздікті қалай қалыптастырамыз?

Қорытындылай келе, жоғарыда адам көп немесе негатив ақпараттан, контенттен де психологиялық тұрғыдан шаршайтынын, мазасызданып, уайымға салынып кететінін айттық. Психолог Салтанат Құттыбаева мен Надира Парманова мұндай жағдайға тап болмас үшін және интернеттегі психологиялық қауіпсіздікті қалыптастыру үшін мынадай кеңестерді ұсынады.

Еске сала кетейік, бұл материалды біз серіктесіміз – Altel байланыс операторымен бірлесіп дайындадық. Бұған дейін шыққан материалдарымызда компания мамандары тақырыпқа қатысты пікірін білдіріп, қызық статистика мен кейсін бөлісетін. Дегенмен компанияда бұл тақырыпқа қатысты кеңесін айтып беретін сарапшы жоқ. Өйткені байланыс операторының миссиясы – клиенттеріне жылдам байланыс желісін ұсыну, олардың кез келген уақытта өз сұрақтарына жауап табу үшін шексіз ақпаратқа қол жеткізуін қамтамасыз ету. 
Дегенмен Stan.kz ақпарат агенттігі мен Altel байланыс операторы цифрлық қауіпсіздікке қатысты жобасын биыл да жалғастырады. Алдағы уақытта осы тақырып аясында жаңа материалдар сериясын оқи аласыздар. Ал осы мақаланы Парацельстің сөзімен аяқтайық: “Барлық нәрсе – у, барлық нәрсе – дәрі. Бірақ қанша мөлшерде қолданғаныңызға байланысты”. Сондықтан оқырмандарды интернетті ақылмен қолдануға, өз игілігіне жаратуға шақырамыз!